Lang voordat we geteisterd werden door corona, hadden we te maken met het desinformatie-virus. De combinatie van die twee plagen kan dodelijk zijn, heel soms vermakelijk en het levert wellicht ook nieuwe inzichten op.
Volgens het European Journalism Observatory hebben we te maken met een tsunami van foute informatie, zowel in de traditionele ‘main stream’ media als op sociale media. Factcheckers overal ter wereld maken overuren om mythes over corona te ontzenuwen, waandenkbeelden te bestrijden en geruchten en domweg foute informatie recht te zetten.
Het Franse persbureau AFP publiceert bijvoorbeeld de blog AFP Fact Check, waar binnen enkele weken al zo’n 170 foute verhalen werden gerectificeerd.
Soms is de desinformatie zo ongeloofwaardig dat het lastig is een glimlach te onderdrukken, zoals bij de bewering dat je het coronavirus met een heet bad af zou kunnen schudden of kunt verlichten door te gorgelen met zout water. Ook het bericht dat je corona opspoort door tien seconden je adem in te houden, lijkt, ook op het eerste gezicht, toch wel erg onwaarschijnlijk. Als het je lukt je adem tien minuten in te houden zou je niet besmet zijn met het coronavirus.
In het Verenigd Koninkrijk bestrijdt de onafhankelijke factchecker Fullfact vooral desinformatie over corona die via sociale media wordt verspreid. Fullfact benadrukt onpartijdig te zijn en niet alleen foute informatie op te sporen maar ook te ijveren voor rectificatie. Het gaat de organisatie puur om de feiten, niet om politieke of ideologische standpunten. Interessant en nuttig is de eenvoudige maar effectieve Fullfact-toolkit met tips en tricks om informatie te verifiëren. De website biedt ook een lijst van organisaties overal ter wereld die zich met fact checking bezighouden.
In Nederland volgt onder andere nu.nl actief sociale media om te kijken wat er nu wel of niet klopt. Onjuiste corona-adviezen worden door NUcheckt feitelijk en bondig ontkracht. Als het mogelijk is te achterhalen waar het onjuiste bericht vandaan komt, wordt dit vermeld.
De berichtendienst Whatsapp draagt veel bij aan de geruchtenmolen, samenzweringstheorieën en bakerpraatjes over veronderstelde remedies tegen corona. Hoewel het dus een van de grootste boosdoeners is die nepnieuws de wereld in helpt, is Whatsapp tegelijkertijd voor miljoenen mensen belangrijk om onderling contact te onderhouden. Een ‘leuk’ berichtje over corona, dat toch al viraal rondgaat, is met de druk op een knop verzonden. Het advies van mediadeskundige Jeroen Smit in Jinek van 23 maart om behalve social distancing ook social media distancing te betrachten, en minder met je telefoon en met internet bezig te zijn, is in tijden van verplichte sociale isolatie nogal wereldvreemd.
Toch is er uiteraard veel kritiek mogelijk op de rol van de internetbedrijven die met hun sociale mediaplatformen en andere producten gigantische winsten maken. Welke rol spelen zij in de strijd tegen het desinformatievirus?
Google pretendeert zelf aan fact checking bij te dragen, onder andere door Google Fact Check Tools aan te bieden, een handig hulpmiddel voor journalisten en andere geïnteresseerden om zelf als fact checker aan de slag te gaan. Ook de resultaten van een zoekopdracht, bijvoorbeeld als men bij Google ‘corona’ intypt, zijn, aldus Google zelf, zoveel mogelijk gevrijwaard van nepnieuws
Whatsapp, dat een onderdeel is van Facebook, heeft onlangs een donatie gedaan van een miljoen dollar aan het International Fact-Checking Network (IFCN), dat een coalitie van meer dan 100 fact-checkers in 45 landen heeft opgezet om de desinformatie over corona te bestrijden. Volgens Whatsapp is accurate informatie cruciaal voor de bestrijding van het coronavirus. Dat zal niemand ontkennen. Maar er zit bij de gulle gever wellicht ook een addertje onder het gras, omdat een deel van het geld besteed zal worden om journalisten te trainen in het gebruik van Whatsapp applicaties als WhatsAppBusiness App en WhatsApp API.
Het is onrealistisch te veronderstellen dat het publiek in tijden van corona minder gebruik zal maken van Facebook, Instagram, Twitter of Whatsapp. Het ligt voor de hand dat, met een massa al of niet verveelde mensen in thuisquarantaine, het gebruik juist eerder zal toenemen. Dat betekent, ironisch genoeg, dat de verleiding voor sommigen om onjuiste, sensationele en misleidende berichten te plaatsen ook erg groot blijft. Dit soort berichten vormen immers clickbait, vaak een verdienmodel of lekker geil voor influencers die door de vele klikken hun ego gestreeld zien.
Het is dus de heilige plicht van journalisten om met goede, betrouwbare informatie te komen en het virus van de desinformatie, met name die van Whatsapp en andere sociale media, de kop in te drukken. In deze barre tijden hebben we geen influencers nodig maar goede journalistiek.
Soms zijn het de instanties zelf die met rectificaties komen.
Zo moest de politie enkele dagen geleden het nepnieuws ontkennen dat het leger werd ingezet om vanuit vliegtuigen desinfecterende vloeistof tegen het coronavirus te sproeien. Volgens het bericht moesten alle Nederlanders daarom thuisblijven. De politie verzocht mensen de flauwekul van Twitter te verwijderen. Het is uiteraard belangrijk dat zo’n politiebericht en -advies breed wordt opgepakt door alle serieuze journalistieke platforms.
Het RIVM reageerde fel op een bericht van de uiterst-rechtse YouTuber Tom Zwitser. Zwitser beweerde op zijn YouTube kanaal dat de Nederlandse overheid uit is op 200.000 corona-doden. Zwitser is directeur van het vanuit Groningen opererende Blue Tiger Studio dat pretendeert “het echte nieuws over corona” te brengen, suggererend dat we voor de gek worden gehouden over de pandemie door overheid en main stream media.
Op 17 maart debiteerde Zwitser in een video een aantal samenzweringstheorieën die inmiddels door meer dan 16.000 mensen bekeken zijn. De meeste reacties onder het filmpje zijn instemmend. Veel gehoorde strekking: eindelijk iemand die het echte verhaal durft te vertellen. In het Dagblad van het Noorden noemt RIVM-woordvoerder Coen Berends het verhaal van Tom Zwitser “volstrekte onzin”. “Zwitser zegt dat de overheid een verborgen agenda heeft. Daar is absoluut geen sprake van. Ik schaar dit onder nepnieuws. Het RIVM probeert juist duidelijkheid te scheppen. Ik en mijn collega’s werken dag en nacht om Nederland te beschermen voor het virus.”
Zwitser en zijn geestverwanten zullen niet onder de indruk zijn van de RIVM. Ze zullen er eerder een bewijs in zien van hun eigen gelijk en dat het RIVM bestaat uit een sinistere club leugenaars.
In zijn essay ‘Mens/Onmens’ constateert Bas Heijne dat de ware functie van nepnieuws niet is om weldenkende burgers op een dwaalspoor te brengen, maar om noties en gevoelens die sommige mensen toch al hadden te bevestigen. Als je er bijvoorbeeld van overtuigd bent dat de opwarming van de aarde een hoax is, dat de overheid je vijand is, dat het de taak van media is om de massa’s te manipuleren, dan weerhoudt niets je ervan de idiote beweringen van bijvoorbeeld Tom Zwitser voor waar aan te nemen en te verspreiden.
Met ware gelovers is het lastig debatteren.
“Informatie, informatie, informatie”, riep Jeroen Smit uit bij Jinek, “daar gaat het om”. Hij heeft gelijk dat het de taak van de journalistiek is om het publiek op een betrouwbare en professionele manier te informeren. Daarnaast is het aan ons journalisten dagelijks met een stevig en slim vaccin tegen het desinformatie-virus te komen. Geen gemakkelijke opgave in deze tijden van corona.
Dit artikel werd gepubliceerd in VillaMedia van 25 maart 2020
Luister naar podcast van The Guardian over hetzelfde onderwerp.
An avalanche of misinformation, fake news and hoaxes are being shared widely online as people seek reliable information on the coronavirus crisis. The Guardian’s media editor, Jim Waterson, examines where the falsehoods are coming from.
Focus on Media Freedom 